فرهنگ امروز/ ژان فرانسوا درتیه و لوران تستوـ برگردان: عاطفه اولیایی؛

از قرن نوزدهم،  پنداشته می شد که علم به طور قطع  جایگزین خرافات می شود،  فناوری بر جادوگری پیشی گرفته، طب  دعا را اریکه ی قدرت پایین کشیده،  سیاست برمهدویت چیره خواهد شد و غیره.  به نظر می رسید که مذهب از هر طرف مورد حمله قرار گرفته بود. در اغلب کشور های غربی تمایل مردم به شرکت در مراسم مذهبی به طور مداوم  رو به کاهش گذاشته و دول به سمت سکولاریزاسیون مترقی[1]پیش می رفتند. به طور خلاصه مذهب، نوگرایی را بر نمی تافت. به طور غیر منتظره ای در مورد «سکولاریزه کردن» علوم انسانی،   وحدت عقیدتی شکل گرفته بود.  

لیکن لااقل ازسی سال پیش شواهدی جامعه شناسان را متوجه اشنتباه خود کرده است:  رستاخیز جهانی انواع مذهب گرایی از اسلام تا مسیحیت، پیدایش مذاهب نو در اروپای شرقی و چین، تکثرکلیسا ها در آفریقا، ظهور نو مانی گرایی بین بومیان آمریکایی ... همه جا از آسیا و آفریقا گرفته تا آمریکای لاتین و شمالی و تا اروپا شاهد تکثر فرقه ها و جنبش های جدید دینی هستیم. در حالی که کلیسا های کاتولیک، لااقل در اروپای کهنه در یافتن مشاغل برای روحانیون به دشواری برخورده اند،  مراد ها ( گورو ها[2])‌، واعظان و کشیش ها از هر جا سر در آورده اند. دکان تجار رستگاری پر رونق است. 

 

چرایی بازگشت ( ـ اعتقاد ـ ) به خدا؟

 

پیتر ل. برگر[3] معتقد است که « این عقیده که  در دنیایی غیر مذهبی ( سکولار) رندگی می کنیم نادرست است.  دنیای امروز به همان شدت مذهبی است که همیشه بوده است.» این جامعه شناس مذهب  که خود در انسجام نظریه ی سکولاریزه کردن نقش مهمی داشت، امروزه این نظریه را «عمدتا اشتباه» می داند.  بیداری  مذهب گرایی چالشی برای تفکر درمجموع و جامعه شناسی به طور اخص بود.  به منظور نگارش  «بازشیفتگی دنیا[4]»  برگر   گروهی متخصص  را برای مطالعه ی بازگشت مذهب از زاویه ی چرایی باز گشت خدا، گرد هم آورد تا  در موارد مختلف، از تأثیر سیاسی مسیحیت معترض به پویایی اسلام و اهمیت روزافزای  دیپلماسی  ژان پل دوم ( منتخب سال ۱۹۷۸)، تا تکثر مذاهب در چین  پژوهش کنند.  در سال های اخیر،  این پژوهش جمعی یکی از متعدد مطالعاتی است که در مورد جایگاه دین در ایالات متحده ی آمریکا، رواج اسلام افراطی، و گسترش جهانی فرقه های دینی، انجام شده است.   پاسخ به موضوع « بازگشت خدا»‌ را  در این مطالات می توان یافت.  بازتولد مداوم دین، و همسازی آن با نوگرایی نشانه ی عدم کفایت جوامع در پاسخگویی به نیاز های فردی و جمعی است.

این آرمان ها از رده های ایدئولوژیک ـ سیاسی، اخلاقی، اجتماعی، هویتی، گروهی، وجودی[5]، مادی و حتی روان درمانی است. توجه داشته باشیم که همگی این توقعات به گونه ای  به هم تنیده اند که گروه بندی آن ها  امری است خطرناک.

 

باز مقدس سازی دنیا[6]

 

کتاب انتقام خدا[7] ، نوشته ی ژیل کِپِل از اولین متونی بود که چرایی بازگشت ادیان را مورد مداقه قرار داد. (اولین متن متعلق به جامعه شناس آمریکایی هاروی کاکس بود. وی  نظر داد که اگرچه تقدس زدایی جوامع نوگرا منتهی به عقب نشینی ادیان نهادینه شده بود، امر مقدس از میدان به در نشده و از ورای تکثر کلیساهای پنتاکاستی[9] باز می گردد). این پژوهش به بازگشت سه جنبش اصول گرا نظر دارد:  اسلام افراطی در کشور های مسلمان، جهادیون پروتستان بخصوص اونجلیسم محافظه کار آمریکایی، و جنبش یهوه[10] (بازگشت به پیروی مو به مو از انجیل) که در مجامع یهودی در سراسر دنیا ریشه دوانده است.  بازگشت اسلام نتیجه ی شکست بدیل های مارکسیسم و ملی گرایی بود.  اسلام  اصول گرا ملهم از ایدئولوژی ملی گرایی پان عرب و یا مارکسیسم،  به عنوان دینی سیاسی و نیرویی بسیج کننده مطرح شده است. این جنبش  به تبلیغ استقرار جامعه ای ( از معتقدین)  می پردازد که بر محدودیت های  تحمیل شده توسط امپریالیسم « شیطانی» غربی  فائق آمده است. همزمان، اوانجلیسم آمریکایی «دین مدنی»[11] را زنده کرد. این دین  که به مثابه «درمانی» برای  آلام نوگرایی مانند  ناهنجاری، فردگرایی،  مادی گرایی و ...، شمرده می شد،  ملت آمریکا را کالبد مجموعه ای از ادیان رایج آن کشور ساخت.

دیگر مطالعات  از پیدایش «  معنویات سیاست [12]»  در آفریقا و آسیا سخن گفتند.  از دهه ی سی ( قرن بیستم) «مسیح های سیاه پوست» به بسیج مردم علیه استعمار و مبلغین کاتولیک پرداختند. 

اغلب این جنبش ها آرمان هایی فرا تر از رد امپریالیسم سیاسی و فرهنگی داشته، فساد و عدم وجود برنامه ای فاقد توانایی جذب همگان  را مورد حمله قرار می دادند.   از طغیانی علیه فردگرایی و ماتریالیسم خبر می دادند و لزوم چنان راه زندگی را  گوشزد می کردند  که در پی برجسته ساختن  و استفاده حداکثری از همبستگی جمعی  باشد. این نظرات را، که بازگو کننده ی  ظغیان مردم علیه دنیایی غیر قابل دسترس است،  در تمام ادیان و آرمان ها، از سرچشمه های مسیحیت گرفته تا سوسیالیسم قرن نوزدهمی و اصلاحات پروتستانها می توان یافت.  این پیامبران و ناجیان امید دنیایی تازه می افرینند که آثار آن چه در نبوت آفریقایی و چه در اوانجلیسم آمریکای شمالی مشهود  است.  واعظان با خطابه های خود حاشیه نشینان جامعه را به راه نجات زمینی و آسمانی هدایت می کنند. فرمندیشان[13] نزدیکان  را مجذوب کرده  و با تکیه به ناراضی های اجتماعی موجود،  توده ها و طبقات مطرود و محروم را رهبر می شوند.

اوانجلیسم آمریکایی ازکمربند انجیلی آمریکا[14] ( در جنوب) أغاز شد و بیانگر نارضایتی از مصرف گرایی و فساد سیاسی بود: در آمریکا، « محافظین عهد»[15]،  که خود را قوم برگزیده و ابزار پروردگارمی دانند ، در پی باز  مقدس سازی دنیا از راه تجدید اتحاد انجیلی[16] اند. نزد مسلمانان نیز، جنبش « امت اسلام[17]»،  بین سیاهان  منزوی ، گتو ها و زندان ها فعال است. هدف این ادیان بازسازی نظام های واقعی و خیالی همبستگی اجتماعی گذشته است که به دست تجدد از هم پاشیدند.

آیا مذهب جایگزین سیاست شده است؟...  بدون شک، پیام مذهبی مسلمانان افراطی، ناجیان آفریقایی و یهودیان اصول گرا شباهت بسیاری به ایدئولوژی های سیاسی  دارند.  لیکن پذیرش گفتمان نجات، تنها به امید دنیایی بهتر چه در زمین و چه در آسمان،  صورت نمی گیرد. ریشه دواندن و گسترش آسان ادیان در سایه ی ارايه ی  رفاه چه نمادی و چه  اجتماعی،  روانی و برخی اوقات مادی است.   

 

تجربه ی  (وجودی)  بازسازی: [18]

 

بنا به نظر دیوید مرتن[19] جامعه شناس، یکی از جذابیت های جنبش اونجلیست ها، ( و بخصوص پنتاکاستی ها)‌ در ارائه ی میدان عرض اندام به « کسانی است که به حساب نیامده و به پشیزی  ارزش داده نمی شوند» و « به ناگهانی قادر به کنش و ایفای نقش  شده اند.»  یکی از راز های موفقیت اینان که در خرده ـ فرهنگ های گوناگون، با میلیون ها نفر از فرقه های متفاوت،  از کره ی جنوبی تا ایالات متحده، از برزیل تا آفریقا متحد شده اند، اعتقاد به برتری مردان بر زنان است.  در  این گروه های  کم و بیش نرینه رفتار (ماچو) .... زنان نقش محرکه ی گسترش و تحکیم  جنبش را ایفا می کنند.  دگلاس کندی نویسنده ی  سرزمین خدا [20]،(سفری به قلب کمربند انجیلی آمریکا) به خوبی نشان می دهد که اونجلیسم پیروان خود را از میان افراد  گمگشته و تنها، معتادان و خانواده های بحران زده جذب می کرد. گفتمان واعظان تنها باعث آسایش خاطر اینان نبود:  «دوباره متولدین[21]»، یعنی کسانی که (می پندارند) از طریق «دیدار با مسیح»  باز تولدی اخلاقی و اجتماعی یافته اند،   تجربه ای وجودی[22] داشته اند ( ر.ک به زیر نویس ۱ ). فرد توسط جماعت بازشناخته شده، و سرنوشت رستگاریش  از طریق شفای اخلاقی  تضمین می گردد.  از این دید، دین به رشد شخصی روی دارد. در تحلیل د. کندی دوباره متولدین  نه  در پی زندگی جاودان بلکه به دنبال معنا دادن به موجودیتشان هستند. آن ها برای غلبه بر شر درونی، اعتیاد به الکل و یا آمیزش جنسی خارج از محدود ه ی ازواج،  طالب کمک اند. تشویق  اینان به  دگرگونی  ودر اختیارگرفتن زندگی خود، تنها در دعوت کلامی خلاصه نمی شود، بلکه  با کمک های  ملموس و معالجات بیماری ها از طریق  «معجزات» ، همراه است. حمایت های اجتماعی  از طریق سازمان های غیر دولتی خیریه ی اونجلیستی و مسلمان،  شکل کمک های نقدی نیز به خود می گیرد. مهمترین آ ن ها غیر از سازمان « ورد ویژن[23]» پرتستان، بنیادهای امداد مسلمان (در عربستان سعودی) و بنیاد مستضعفین ( در ایران) است.  بنا به نوشته ی عبدالرحمان قندور /غندور[24]  بودجه ی  این سه سازمان که به میلیارد ها دلار  سر می زند،  بیش از بودجه ی هر سازمان غیر مذهبی است.

 

بازسازی انجمن های اخوت

 

افراد از طریق روابط شخصی و جمعیت های کوچکی  که  در آن گوشی شنوا یعنی نوعی حمایت اخلاقی و اجتماعی می یابند، جذب این ادیان می شوند. همبستگی  مؤثر  و روابط انسانی گرمی بخصوص در میان  مارگیران[25] ( جمعیتی پنتا کستی  که با تکیه بر انجیل مرقس[26] مراسم بازی دادن مار های سمی با دست لخت را در آیین های مذهبیشان انجام می دادند[27]) مشهود است. سرچشمه ی  این پدیده ها تصویر  جدید ومثبت مذهب گرایی احساسی است.  دنیل هرویو ـ لژه و فرانسوا شامپیون  این هنجارهای رفتاری را به قالب نظریه ریخته اند[28].

به گفته ی سبستین فته/فتح جامعه شناس،  موعظه ی  یپنتاکاستی خون و آتش ، در خرابه ای  کهنه در آتلانتای آمریکا[29]،  که خود در آن حضور داشته است[30]،  بیش از ۲۰۰ نفر از اقوام مختلف  را (در این مراسم پروتستان)  گرد آورده بود. ‌» وعظ با شواهد بیشمار از انجیل و مبنی بر تجربیات  شخصی واعظ، (...) نوشته شده بود. واعظ   خود را اهل آتلانتا معرفی کرد و ازاعتیاد به الکل، روابط جنسی، و دزدی هایش روایت می کرد... تا زمانی که خدا با وی سخن گفت. روزی،  پس ازآن که « به طور تصادفی»،  آواز های دسته جمعی مؤمنین را شنیده بود، به راه معنویت قدم نهاد؛  مسیحیون وی رابه برنامه های خود  دعوت کردند  ... و حالا ادعای آن دارد که مسیح زندگیش را تغییر داده و از یک بی سر و پای آتلانتایی به «دوباره متولد» ی که یک راست به سوی خداوند قدم می زند، تبدیل شده است.»

کلیساهاو انجمن برادران و خواهران مبناهایی برای هویت جمعی، و جماعت های تصوری[31] جدیدی هستند که هر دینی ارايه می دهد.  گرد هم آیی در مراسم  چشمگیر زیارت ها و نشست های بین المللی،  احساس زندگی را در پیروان زنده می کند.

بازسازی اجتماعات جدید از مهمترین پیام های پیغمبران آفریقایی همچون پیامبران فنگ ها ست[32] . به گفته ی آندره ماری[33] «پیامبران روستاها و یا محلات لیبرویل،  فنگ ها، همان رؤسای خانواده اند که با تکیه بر روابطشان، به یک باره تصمیم  به تجارت رستگاری گرفتند. این ساختار اجتماعی ـ نمادی  در پی مدد به فنگ ها در باز ریشه یابی  در قبیله ی خود،  تجمع های قبیله ای، و باز تصاحب مراسم نصب یابی و یادگیری شجره نامه شان است.»

این جنبش ها، به منظور جایگزینی جماعات از هم پاشیده ی قبلی، در پی ایجاد جماعات جدید در حول محور اعتقاداتی سرهم بندی شده، هستند.  وعاظ  آمریکایی نیز در نخستین مستعمرات خود چنین عمل کردند. در چنین روابطی،  تعهد شخصی در قبال امتیاز شرکت در سلول های کوچک ملاقات، خطابه ها و سایر مراسم جمعی، پیامی امیدوارکننده، هویتی مقبول، خوانشی جدید از دنیا، و گاهی  روان درمانی معامله می شود.

خوانشی انسان شناسانه و مقایسه ای ازجنبش های مذهبی معاصر منجر به گروه بندی های غیر متعارف بین ادیان یهودی، مسیحی، بودایی و روح گرایی می شود، طبقه بندیی که بیشتراوقات بر پایه ی  اشکال وابستگی شکل[34] می گیرید.

  ادیان در امور کیش مقدسین وخدایان بومی، به وضوح به شیوه ای مشابه عمل می کنند. از زیارتگاه های شینتو در ژاپن  تا معابد بالیایی، از کلیساهای مسیحیون تا مقبره های نیاکان آفریقایی، زندگی اجتماعات حول مراسم جمعی، به نمایش در آوردن قدرت های ماورایی ( ارواح، مقدسین .. ) و آیین های تسلی وبخصوص درمان،  شکل می گیرد. وبدین شکل، اوانجلیسم، ( که توسط بسیاری به «تند مذهب» ـ همچون تند خوراک ـ تشبیه شده است)، با اتکاء بر  توقعات مشترک، در جوامعی کاملا متفاوت از کره ی جنوبی و آفریقای سیاه، تا کشور های شرقی و ایالات متحده  با موفقیت پا می گیرد.

در دنیایی که از سال های هشتاد ( ـ قرن گذشته ـ ) مهر لیبرالیسم روز افزون و عقب نشینی دولت های رفاه را خورده است، میلیارد ها رها شده که بعضا  از خدمات بهداشتی مجانی برخوردار بودند (در روسیه ،  چین...) و امروزه  به هیچ دسترسی ندارند،  دعوت تجار رستگاری را که وعده ی درمان جسمی و روحی می دهند،   به گوش جان می خرند.    

 

 

 

 

*****************

بادداشت ها از مترجم 

[1] laïcisation progressive

[2] gourous

[3] Peter L. Berger

[4] P.L. Berger (dir.), Le Réenchantement du monde, Bayard, 2001

[5] existentielles

[6] Resacraliser le monde

[7] G. Kepel, La Revanche de Dieu. Chrétiens, juifs et musulmans à la reconquête du monde, Seuil, 1991.

[9] Pentecôtistes   https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%DB%8C%D8%AF_%D9%BE%D9%86%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%87

                          عید پنجاهه یا عید گل‌ریزان (یونانی باستان [‎Πεντηκοστή [ἡμέρα‏ پـِنتِکُست [هِـمِرا] به معنی پنجاهمین [روز]) یکی از عیدهای اصلی در میان مسیحیان است که طی آن آنچه «نزول روح‌القدس برحواریون» نامیده می‌شود جشن گرفته می‌شود...عید پنجاهه از دیدگاه تاریخی و نمادین با جشن فصل درو یهودیان که شاووت نامیده می‌شود مرتبط است. در جشن شاووت، یهودیان مناسبت آنچه «اعطای ده فرمان از سوی خدا در کوه سینا، پنجاه روز پس از خروج» می‌نامند را جشن می‌گیرند.

[10]  techouvah : https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D8%A7%D9%86_%DB%8C%D9%87%D9%88%D9%87

[11] «religion civile »  https://en.wikipedia.org/wiki/American_civil_religion

[12] politique des esprits

[13] charisma

[14]https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%85%D8%B1%D8%A8%D9%86%D8%AF_%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84%DB%8C

[15] promise keepers: https://en.wikipedia.org/wiki/Promise_Keepers

[16] renouvellement de l'Alliance biblique

[17] Nation of Islam

[18] Une expérience existentielle de renouveau

[19] D. Martin, « La poussée évangéliste et ses effets politiques », in P.L. Berger (dir.), Le Réenchantement du monde, op. cit.

[20] D. Kennedy, Au pays de Dieu, Belfond, 2004

[21] born-again Christian :https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%AF_%D8%AF%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87_(%D9%85%D8%B3%DB%8C%D8%AD%DB%8C%D8%AA)

[22] existential

[23] World Vision:  http://www.worldvision.org/

[24]A.-R. Ghandour, Jihad humanitaire. Enquêtes sur les ONG islamiques, Flammarion, 2002

[25] https://en.wikipedia.org/wiki/Snake_handling

[26]https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84_%D9%85%D8%B1%D9%82%D8%B3

[27] D. Covington, L'Église aux serpents. Mystère et rédemption dans le Sud des États-Unis, Albin Michel, 2003.

[28] D. Hervieu-Léger et F. Champion (dir.), De l'émotion en religion, Centurion, 1990.

[29] http://www.apostolic-churches.com/beliefs.html

[30] S. Fath, Militants de la Bible aux États-Unis. Évangéliques et fondamentalistes du Sud, Autrement, 2004

[31] imaginary

[32] https://prezi.com/ui1awmc-ot29/fang-african-tribe/

[33] A. Mary, Le Bricolage africain des héros chrétiens, Cerf, 2000

[34] les modes d'appartenance.

 

منبع: سایت انسان شناسی و فرهنگ